Waarom wil iemand dood?

Dichter bij het antwoord op de vraag waarom iemand zich zelf doodt was ik nog niet eerder gekomen.

Zaterdag ben ik naar een lezing van Christel Vogels van Ship Psychology geweest. Zij weet, na 20 jaar chronisch depressief te zijn met suïcidale episodes, uit eigen ervaring dat een ‘zelfgekozen’ dood géén vrije keuze is.

Dit is wat ik er van begrepen heb. Het is een beknopt verslag. En ik raad iedereen die meer wil weten de brochure “Waarom Schepen Willen Zinken” aan.

De metafoor die zij gebruikt is: Het lichaam als een schip met onze hersenen als bemanning. Iedereen wil blijven leven. Honger en dorst laat ons eten en drinken, bij gevaar vluchten we of beschermen we ons instinctief uit levensbehoud. Onze Bemanning is er volledig op gericht om ons ‘Schip’ drijvende te houden.

En dan is de cruciale vraag dus: ‘waarom zouden ze het Schip dan willen laten zinken?’

De bemanning bestaat in dit model uit de drie evolutionaire breinen. Het Rationele, het Emotionele en het Reptielenbrein. Respectievelijk de Kapitein, de Bootsman en de Scheepsjongen. Werken ze alle drie samen dan loopt alles op rolletjes. Bij paniek, stress, is het ‘de meeste stemmen gelden’. Twee tegen één.

Het zien van een spin, bijvoorbeeld, is een neutrale waarneming. Bij iemand die bang is voor spinnen slaat de Scheepsjongen alarm: ‘gevaar!’ De Kapitein zegt: ‘is niet giftig, doet niemand kwaad’. De Bootsman is in dubio gaat hij met de Kapitein mee, dan blijft de spin leven, laat hij zich door de Scheepsjongen meeslepen dan gaat de spin eraan.

Mij doet het meestal niets en laat ik de spin zitten of zet hem buiten. De Kapitein en de Bootsman staan dan bij mij aan het roer. Laatst echter rende er een best wel grote spin door mijn kamer. De snelheid waar mee hij zich verplaatste vond ik niet fijn en kreeg de Scheepsjongen de Bootsman aan zijn kant. Vlek op de vloer.

-voor gedetailleerde uitleg van de eigenschappen van de drie bemanningsleden zie de website van Ship Psychology -

In de echte scheepvaart heeft de kapitein doorgaans het laatste woord. Op ons eigen schip is dat niet noodzakelijk het geval. Wie van de drie op enig moment de meeste controle over het Schip heeft, verschuift constant. Dat gaat de hele dag door. In onze persoonlijkheid vind je wel terug welk Bemanningslid dominant is. Ons gedrag is een resultaat van ‘de meeste stemmen gelden’. Ook als de uitkomst van die stemming nare gevolgen heeft voor onszelf.

Als ik me ’s ochtends voorneem niet te snoepen (Kapitein) en in de loop van de dag is er een erg lekkere traktatie op het werk wat ik (Scheepsjongen) toch wel wil proeven. Is het de Boots die de doorslag moet geven.

Waar gaat het nou mis?

In extreme gevallen raakt de bemanning vervreemd van elkaar en ‘praat’ niet meer met elkaar. Dat gebeurt niet zomaar het is vaak een gevolg van langdurige stress of een (serie) traumatische ervaring(en) die het vertrouwen in zichzelf heeft ondermijnd. Er is goede en slechte stress. Goede stress is als iets leuk en spannend is, je bijvoorbeeld je comfortzone verlaat door iets te doen wat je eigenlijk niet durft. Of kortstondige angst waarop je alert reageert en actie onderneemt.

Slechte stress is de sluimerende spanning waar we niet op (kunnen) reageren. Er is wel iets, maar de oorzaak is niet herkenbaar of niet binnen aanvalsbereik.  Dat maakt de Scheepsjongen alert -ons reptielenbrein laat stresshormonen vrijkomen- maar hij weet niet wat hij er mee moet doen. De Kapitein ziet de bedreiging wel maar heeft er geen controle over en de Boots is bang en kan niet kiezen bij wie hij zich moet aansluiten.

Voor mij, als niet depressief persoon, was het hiernavolgende erg verhelderend.

De aanhoudende spanning slaat uiteindelijk door naar de Scheepsjongen. Hij ziet de dreiging niet maar voelt het wel en is constant alert, hij ontspant niet meer er raakt steeds meer gestresst. Er komt een moment dat hij zo bang wordt dat hij extreme zelfbescherming in gaat zetten. Een van die extreme zelfbeschermingmechanismes is depressie. De Scheepsjongen schakelt over op een soort noodtoestand. Dit veroorzaakt een ingrijpende verandering in een aantal mentale processen waardoor iemand die depressief is de wereld en zichzelf heel anders ziet dan een gezond persoon. Dit kan geleidelijk gaan of ineens binnen minuten of zelfs seconden. Die omschakeling is onvrijwillig, je hersenen (de Bemanning) doen dit automatisch. Vaak is er sprake van een laatste druppel.

In Schip-termen uitgelegd: je Bemanningsleden functioneren nog wel maar hebben geen intern overleg meer. De Kapitein sluit zich op in zijn kajuit. Het Schip vaart zonder kompas of kaart. Voor de Boots en de Scheepsjongen is dat doodeng, levensbedreigend. De Boots heeft geen energie meer en het Schip mist zijn aandrijving. De Scheepsjongen trekt zich terug in een hoekje van het ruim en verliest de lust te eten, zichzelf te wassen of zelfs maar te voorschijn te komen.

Omdat de bemanning niet meer overlegt, wordt het gedrag door één van hen bepaald. Wat niet wil zeggen dat de andere geen mening hebben. Daardoor ontstaat tegenstrijdigheid. Verwarring. Het eigen gedrag niet meer snappen en zichzelf kwalijk nemen dat je jezelf niet beter in de hand hebt.

Breekpunt: De Scheepsjongen gaat muiten.

Onder extreme stress neemt de Scheepsjongen de controle over. Meteen, zonder waarschuwing en zonder genade. Iemand denkt niet meer, maar doet. Alles om te overleven. Wanneer de dreiging te groot is en ontsnapping is onmogelijk, dan is actie ondernemen gevaarlijker dan niets doen. De Scheepsjongen bevriest. Hij wacht in spanning tot het gevaar vanzelf weggaat, of tot het zo groot is dat de Scheepsjongen niet langer stil kan zitten. Dan doet hij iets, ongeacht de gevolgen. Wanneer de opties om te overleven zijn uitgeput, als hij in een hoek is gedreven zonder uitweg, zal de Scheepsjongen een laatste wanhoopspoging doen om toch te vluchten voor het gevaar: hij grijpt een bijl en slaat een gat ik de romp....

Zelfmoord is geen keuze uit lafheid, maar – hoe tegenstrijdig ook-  het allerlaatste redmiddel om zichzelf te beschermen tegen overweldigend gevaar. Er is geen andere uitweg meer. De Scheepsjongen leeft in het hier en nu en begrijpt niet dat zelfdoding precies dat tot gevolg heeft wat hij probeert te ontlopen: de dood.

Ook hier gelden toch de meeste stemmen.

Wanneer de Scheepsjongen de controle overneemt om het Schip te laten zinken bedreigd dat het voortbestaan van het Schip- dat is muiterij! Daar verzetten de Kapitein en de Boots zich wel tegen. Als ze dat willen, tenminste.

• Als de Boots zich neerlegt bij de stem van de Scheepsjongen, verliest iemand letterlijk de wil om te leven. De Kapitein moet dan heel stevig in zijn schoenen staan om te voorkomen dat die twee vanuit een plotseling impuls iets onherroepelijks doen.
• Gaat juist de Kapitein mee met de Scheepsjongen, dan helpt hij mee om alle voorbereidingen tot in detail te plannen, soms lang van te voren. Als de Boots dan niet in staat is om de Kapitein op andere gedachten te brengen, wordt het plan ook uitgevoerd.

Na een zelfmoord rijst vaak de vraag: ’Had ik iets kunnen doen om het te voorkomen?’

Christel zegt hier over: ‘de nare realiteit is dat zelfs de persoon in kwestie zijn of haar zelfmoordactie vaak niet aan ziet komen. Doen hij/zij dat wel, dan is het maar de vraag of de buitenwereld daar iets van merkt.

In de brochure gaat ze hier wel verder op in en geeft ze ook praktische handvatten